– Dette er årsaka til bustadkrisa for unge, og ingen snakkar om det

Ifølgje FN er det ei global utvikling at arbeidar- og middelklasse blir pressa ut av storbyar fordi bustadar og heile nabolag blir kjøpt opp som finansinvesteringar. Tendensen blir omtala som finansialisering av bustad.

Professor i statsvitskap ved høgskulen i innlandet, Bent Sofus Tranøy, meiner det er teikn til same tendens i Noreg når sjukepleiarar har råd til under 2 prosent av bustadene i Oslo og lønsauka i Noreg ser stadig lengre etter veksten i bustadprisane.

– Finansialisering er årsaka bak bustadkrisa for unge i Noreg, og ingen snakkar om det.

Han meiner hovudproblemet er at vi manglar bustadpolitikk.

– Det er heilt utruleg. Vi har helsepolitikk, skulepolitikk, vi har trygder. Men tak over hovudet er liksom ein privatsak, seier han på telefon til framtida.no.

I dokumentaren the Push frå 2018 reiste dåverande spesialrapportør i FN for retten til bustad, Leilani Farha, til ulike verdsdelar og avdekkja globale fellestrekk i kva område som blir kjøpt opp og kven som blir gjort heimlause. Her i samtale med innbyggjarar i Barcelona. Foto: Janice d’Avila/Push

Finansikvalisering?

Men kva er eigentleg finansialisering?

Tranøy forklarar finansialisering som ei fase i utviklinga av kapitalismen, eller ei form for kapitalisme, kor finanssektoren er større og mektigare enn før, og kor meir skjer på deira premiss.

Ifølgje the Push står høgblokker med leilegheiter i London tomme, medan dei blir kjøpt og seld som aksjar på den internasjonale marknaden. Samstundes er ikkje ei legeløn naudsynt nok til å ha råd til bustad i London, ifølgje dokumentaren. Foto: Sasha Snow/Push

Han forklarar at finansialisering speler saman med korleis ein forstår rolla til staten i økonomien.

– Før meinte staten noko om korleis kreditt skulle prioriterast, du fekk lån til eitt hus og det var det. I dag har vi ikkje bustadpolitikk i Noreg. Det er hovudproblemet. Vi tenkjer at marknaden skal ordne opp, men kredittmarknaden er den mest diskriminerande marknaden som finst, seier han og forklarar:

– Den som lånar ut spør «vil eg få pengane mine tilbake?». Og kven er det som med størst sannsyn vil klare å betale tilbake? Det er dei som allereie har størst formue og størst inntekt. Så ein fri kredittmarknad er ein ulikskapsmaskin i seg sjølv – den gir meir moglegheiter til dei som har mest.

På kollisjonskurs med velferdsstaten

Tranøy forklarar at finansialisering av bustadmarknaden har store fordelingsmessige konsekvensar.

– Eg kjøpte min første bustad før bustadkrisa i Noreg på 90-talet, og tapte halve verdien. Det har ikkje vore synd på meg etterpå, eg har vore med på prisvekst seinare. Men det visar at når du er født og når du kjem inn på bustadmarknaden – og om du treff godt på utviklinga til bustadprisane eller ikkje – har enormt å seie, seier Tranøy.

– Derfor er finansialisering av bustadmarknaden eit spørsmål om generasjonsrettferd, understrekar han.

Les også: Ungdomspolitikarane om bustadmarknaden: – I tvil om eg nokosinne får kjøpt bustad

10 millionar forskjell om det er på bygd eller i by

Bustadmarknaden skapar òg konfliktlinjer mellom by og distrikt, og mellom øvre sjikt av middelklassen og dei som ikkje er like rike, meiner Tranøy.

Han peikar på at det kan vere 10 millionar forskjell i verdi på eit tilsvarande hus avhengig av om det er i ein stor eller mindre by, noko han seier gir foreldre heilt ulik moglegheit til å hjelpe ungane sine inn på bustadmarknaden.

– Når prisane stig meir og meir, blir det viktigare å ha dei «riktige foreldra». Vi slår oss på brystet som eit land med like moglegheiter og sterk velferdsstat, men bustadmarknaden er eit grotesk unntak frå det, seier han vidare.

Nesten 40 prosent i aldersgruppa 20–39 får hjelp av foreldra i form av nettopp gåver, arv, lån eller kausjon når dei kjøper sin første bustad, ifølge Statistisk Sentralbyrå.

Les også: Sjå tala: Slik er bustadmarknaden i Noreg

Nesten 40 prosent i aldersgruppa 20–39 får hjelp av foreldra i form av gåver, arv, lån eller kausjon når dei kjøper sin første bustad, ifølge Statistisk Sentralbyrå. Foto: Nick Night/ Unsplash.

Viktigast å byggje fleire bustadar

Tranøy meiner at ein del av det som gjer det vanskeleg å gjere noko med problemet, er at ein sjølv tener på at prisveksten held fram så fort ein kjem inn på bustadmarknaden.Han er likevel ikkje i tvil om eit ein kan og bør gjere ei rekkje tiltak.

Han meiner det viktigaste er å byggje fleire bustadar. Til dømes bør det offentlege byggje for å gi studentar eit verdig tilbod:

–75 % av studentar bur i bustadar eigd av private, og det er jo ofte folk som ikkje er særleg hyggelege, seier Tranøy og utdjupar:

– Dei tek ei stue og lagar soverom, så dei kan stappe inn så mange studentar som mogleg, krev fem-seks tusen i leige og kanskje eit år binding.

Kollektivet Reduser Husleia står bak instagram-kontoen @min_drittleilighet,
som mellom anna vidaredelar bilete av tvilsame utleigeobjekt.
Kollektivet krev betre regulering av leigemarknaden.

Paradigmeskift må til

Anna Nordahl Carlsen er styreleiar i Rethinking Economic Noreg, eit nettverk som jobbar for å fremje fleire perspektiv og teoriar i økonomifaget. Ho meiner det må eit paradigmeskift til for å skape verkeleg endring i bustadmarknaden:

– Når det kjem til systemendring er skattar og avgifter ganske lågt nede på lista over tiltak som gir rask omvelting. Det som verkeleg kan skape endringar, er skifte av narrativet – paradigmet, seier Nordahl Carlsen på videolink til framtida.no.

– Kva slags byar er det vi ønsker oss? Ønsker vi oss ei lite mangfaldig sentrumskjerne for dei med mest pengar? spør styreleiar i Rethinking Economics Noreg, Anna Nordahl Carlsen. Foto: Morgane Fauconnier. Gjengitt med løyve

Paradigme kjem frå gresk og betyr mønster eller mønstergyldig døme. Eit paradigmeskift skildrar eit systematisk skift i måten å tenkje og handle på.

– Det gjeldande paradigmet kan vi ikkje lese ut frå formålet, «alle skal ha bustad», for det er ikkje sant. Vi må sjå på kva som faktisk foregår i marknaden – og det er at ein let folk putte passiv kapital i bustadar som investeringar og tene på at andre er utanfor bustadmarknaden. Det er det gjeldande paradigmet. Det må vi skifte, seier ho.

Favoriserer kapital over menneskerettar

Nordahl Carlsen forstår bustadmarknaden som eit undersystem av det økonomiske systemet, og meiner bustadmarknaden vil favorisere kapital over menneskerettar så lenge samfunnet har ein vekstavhengig økonomi.

Ho meiner et system som set menneske og planet over profitt krev ein anna suksessfaktor enn BNP. Til dømes kunne ein hatt «andel huseigarar» som måloppnåing, seier ho:

– Korleis ville bustadpolitikken då bli forma? I alle fall ikkje etter premissa til marknaden.

For å endre eit paradigme legg ho vekt på behovet for leiarar som gir befolkinga eit nytt narrativ. Nordahl Carlsen seier paradigmeskift kan høyrast komplisert ut, men minner om at det gjekk raskt under pandemien:

– Då hadde vi leiarar som sa kva som var naudsynt. På same måte treng vi no leiarar som gjennom sine handlingar seier at vi vil byggje eit samfunn som er egalitært, ikkje eit samfunn som skapar vinnarar og taparar.

– Det fine er at bustadmarknaden, som no er ein ulikskapsmaskin, kan bli ein like god utjamningsmaskin – om vi berre tek grep, legg ho til.

Denne saka er del av eit Fritt Ord-støtta prosjekt om unge på bustadmarknaden.
Har du tips til saker? Send ei direktemelding på Instagram eller ein e-post til tips(a)framtida.no!

Les også: Berre 4 av dei 10 største ungdomspartia meiner BSU-ordninga er god